Американските напади врз иранските нуклеарни постројки се тест за границите на воената моќ

Нуклеарната програма на Иран забрзано напредуваше по повлекувањето на САД од нуклеарниот договор од 2015 година, кој беше склучен меѓу Техеран и големите светски сили. Договорот предвидуваше ограничување на иранските нуклеарни активности во замена за олеснување на санкциите.

Сепак, ноќните воздушни напади на САД – кои претседателот Доналд Трамп ги опиша како операции што ги „уништија“ клучните ирански нуклеарни постројки – повторно го поставија прашањето: дали вакви воени интервенции можат само да ја забават нуклеарната програма, но не и да ја спречат намерата на Иран за потенцијално добивање нуклеарно оружје?

Со оглед на тоа што иранската нуклеарна програма станала пософистицирана и поширока во последните две децении, експерти и безбедносни службеници редовно предупредуваат: физичката инфраструктура може да се уништи, но стекнатото знаење не може лесно да се избрише.

Западните земји, вклучително и САД, отворено изразија загриженост поради „неповратното стекнување на знаење“ од страна на Иран преку активности што тие ги сметаат за заканувачки.

„Воените напади сами по себе не можат да го елиминираат напредното нуклеарно знаење на Иран,“ соопшти Здружението за контрола на оружјето од Вашингтон, по американските напади со тешки бомби врз подземните постројки во Натанц и Фордоу.

„Овие напади може да ја забават програмата, но со ризик да ја зголемат решеноста на Техеран за нејзино обновување. Исто така постои опасност Иран да се повлече од Договорот за неширење на нуклеарно оружје и да се сврти кон нуклеарно вооружување.“

Израел во повеќе наврати тврдел дека ликвидирал ирански нуклеарни научници, но деталите за самите учесници во програмата остануваат нејасни. Службеници велат дека дури и со овие акции, тешко може да се нанесе долготраен удар на нуклеарниот капацитет на земјата.

Западот тврди дека нема цивилна причина за збогатување на ураниум до нивоа блиски до оние потребни за оружје. Иран, пак, инсистира дека неговата програма има исклучиво мирна цел и дека има право на ураниумско збогатување без ограничувања.

По повлекувањето на САД од договорот во 2018 година и враќањето на санкциите, Иран ги надмина ограничувањата од договорот, како што се нивото на збогатување и дозволените количини на складиран ураниум.

Резерви на ураниум

До првите израелски напади на 13 јуни, Иран збогатуваше ураниум до 60% чистота – значителен чекор кон 90%, што се смета за квалитет потребен за нуклеарна бомба. Тоа е многу над 3,67% дозволени според договорот од 2015 година, кој Иран го почитуваше до една година по повлекувањето на Трамп.

Според извештајот на Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) од 31 март, Иран поседува доволно ураниум збогатен до 60% за производство на девет нуклеарни бомби – ако продолжи со натамошно збогатување. Дополнително, постојат и значителни залихи со чистота од 20% и 5%.

Ефектите од американските и израелските напади сè уште се проценуваат. САД нападнаа и подземен објект во Исфахан, каде според ирански извори се наоѓаат значителни резерви на збогатен ураниум.

Сè уште не е јасно колку од овој ураниум преживеал. Еден висок ирански извор тврди дека поголемиот дел од материјалот бил преместен пред нападите.

Повлекување од МААЕ?

Заменик-министерот за надворешни работи Казем Гарибабади изјави дека Иран ќе преземе чекори за заштита на нуклеарните материјали и опрема, кои нема да ги пријавува во МААЕ, и дека земјата повеќе нема да соработува како досега.

По првите напади, инспекторите на МААЕ немаа пристап до иранските објекти, но агенцијата останува во контакт со властите во Техеран.

Не е јасно какви ќе бидат следните чекори на Иран. Заканата за повлекување од Договорот за неширење нуклеарно оружје предизвикува стравувања дека Иран можеби навистина се насочува кон нуклеарна бомба – и покрај тврдењата дека тоа не е неговата цел.

Севернокорејско сценарио?

Единствената земја која се повлече од НПТ досега беше Северна Кореја во 2003 година. Таа ги протера инспекторите на МААЕ и започна со тестирање нуклеарно оружје.

„Најголемата загриженост е да не се повтори севернокорејското сценарио – каде што вакви напади би го убедиле Иран дека единствениот начин за обезбедување на режимот е поседување бомба. Никој не ја бомбардира Северна Кореја денес, нели?“ рече еден европски дипломат.

Дури и ако инспекциите се обноват, МААЕ признава дека од 2018 година нема увид во дополнителните мерки од договорот, што значи дека не знае колку центрифуги има Иран или каде точно се наоѓаат.

Иако МААЕ не може да гарантира дека програмата е исклучиво мирна, истовремено нема веродостојни докази дека Иран моментално води координирана програма за нуклеарно оружје.

Сепак, загриженоста расте дека, по нападите, Иран би можел тајно да го продолжи збогатувањето ураниум на непознати локации. „Можно е да постојат објекти за збогатување што не ги знаеме. Иран е голема земја,“ предупредува западен функционер.

„Доколку Иран реши да продолжи по две години, ќе му бидат потребни само неколку месеци за да ја обнови програмата и да се врати таму каде што беше.“